Vlaška zagonetka

Vlasi, Aromuni, Arumuni, Armani, Kucovlasi, Karavlasi, Cincari…

Najprije, poneko bi mogao pomisliti kako nabrajam različite narode, al posrijedi su sinonimi za jedan te isti narod. Narod za koji je pustopoljana Balkana odabrana i Bogom dana. Narod koji je od pamtivijeka rasut pa se u mnogim zemljama u dovoljnoj mjeri ne broji. Tаčаn broj Vlаhа se, inаče ne može sаznаti putem uobičаjenih popisа. Vlаsi su u Srbiji vremenom postаli flotаntnа mаsа dvojnog identitetа, kojа se nа popisimа nаjčešće izjašnjаvа zа Srbe, stаvljаjući tаko u prvi plаn geo – političku pripаdnost, odnosno držаvljаnstvo u odnosu nа etničko porijeklo i nаcionаlnost. Često je istrаživаč nа terenu u prilici dа čuje prostodušno аli logično objаšnjenje: “Pišem se kao Srbin, jer živim u Srbiji, а Rumun nisаm jer ne živim u Rumuniji”. Zvаnično na poslijednjem popisu iz 2002. godine, Vlаhа je u Srbiji bilo 40.054, аli onih kojimа je mаternji jezik Vlаški, а to je onаj jezik kojim se govori do polаskа u školu, bilo je 54.726. Nаjveći broj Vlаhа bio je nа popisu iz 1895. godine (159.510), kаdа su činili 7,66% srpskog stаnovništvа.

Nauka kaže da artefakti o njihovom postojanju na prostoru Balkana datiraju od neolita. Budući da su tradicionalno pastirski i nomadski narod, putanja ih je od Balkana i Karpata dovela čak do Poljske. Poreklo Vlaha kao i jezički srodnih Rumuna ostaje zagonetka. Izvjesni smatraju da su oba naroda potomci starih Rimljana na Balkanu, dok drugi tvrde kako potiču od romanizovanih kolonista, a najvjerovatnije od latinizovanih starosedelaca. Rumunska kultura, bila je pod uticajem slovenskog etničkog arhipelaga dok se kod Vlaha koji potiču sa prostora južno od Dunava očitava uticaj Grčke i Vizantije. Antropololozi ih zovu Makedo/Romuni a oni sami koriste ime Aromuni. Lingvisti se slažu da su vlaški i rumunski verzije istog jezika zasnovanog na latinskom. A još jedna varijacija vlaškog-dalmatinski (Morlaci) izumro je 1898. godine, dok istro-rumunski, govori nekoliko hiljada žitelja u Hrvatskoj. Toponimi kao što je planina Durmitor u Crnoj Gori, svedoče o kontinuiranom prisustvu stanovnika koji govore latinski u regionu Dunava i u svim
planinskim oblastima dinarskog sistema. Ime “Vlah” izvedeno je iz gotskog i originalno je značilo “stranac”, a kasnije “onaj koji se izražava na latinskom”. Anglosaksonska plemena koristila su naziv “Velš” za romanizovano stanovništvo na području koje je kasnije
nazvano Vels, dok su Rimljani u južnoj Belgiji dobili naziv Valoni. Mađari i danas iItaliju zovu Olasag ili zemlja Olaha(Vlaha). Najraniji istorijski uspjeh kod Vlaha dogodio se uspostavom dinastije Asen (1185-1258) koja je sintetizovala vlaško/bugarsko carstvo.
Vlaški/cincarski grad i centar kulture, Moskopolje u jugoistočnoj Albaniji je bio svijetla tačka Balkana u tamnici otomanskog komonvelta.

Uzvišeno smješten na 1200 metara nadmorske visine, promišljeno
nedostupan jer je bio zlata i znanja vrijedan. Krajem sedamnaestog vijeka, počeo je naglo da narasta da bi do sredine osamnaestog vijeka dostigao i 80.000 stanovnika dok je Atina brojala svega 15.000 duša. Grad su osnovali gorštaci koji postadoše vremenom trgovci. Krstarili su “turskim” Balkanom i bili privredni karavan i poveznica. Godišnje su znali prevaljivati i po nekoliko stotina kilometara. Takav polunomadski način života, koji više odgovara lastama nego ljudima, činio ih je posebnim i sposobnim za velike istorijske uloge. Vlasi/Cincari su živeli u plemenima a poneka bogatija familija, imala je i po nekoliko desetina hiljada ovaca. Proizvodili su nadaleko čuveni sir a budući da ga je valjalo prodati, preduzimljiviji među njima, uzeli su stvar u svoje ruke i počeli ga prodavati preko kiridžija. Moskopolje se ponosilo sa svoje 72 crkve, akademijom, štamparijom, naprednom infrastrukturom. Tada su objavljeni i prvi vlaški rečnici, gramatike i bukvari. Od prvobitnog sela koje podigoše pastiri i pečalbari, nastao je stožer vjerskog i kulturnog života Vlaha/Cincara. Nakon Stambola i Soluna slovio je za najveći i najnapredniji grad. Popločane ulice i glinene vodovodne cevi dovodile su vodu sa planinskih izvora u varoš, česme na raskršćima, šadrvani u avlijama kuća sazidanih od klesanog kamena. Grad je imao mnogobrojne tržnice i dućane, čak i svoju policiju. Prirodno da je kako se opisuje i stanovništvo bilo bogato i otmjeno.

Međutim, Peloponez se digao na ustanak 1769. godine protiv Turske. A Vlasi/Cincari, privrženo pritekoše u pomoć Grcima. Turske vlasti su u krvi ugušili ustanak i svojim hordama omogućili bezvlašće u kojem su poharali, popalili, opljačkali bogate kuće, magaze, javne građevine, riznice i odnijeli sve što se odnijeti moglo. Predanje veli da se oko 40.000 Vlaha Moskopoljaca rasulo na sve četiri strane svijeta, a pretežno su se izlili po gradovima u kojima su prethodno imali trgovačke veze i ispostave. Širom Makedonije, Srbije (Beograd), Bosne i Hercegovine pa sve do Vojvodine (Novi Sad, Pančevo, Vršac, Subotica) i dublje u Ugarsku, Austriju, Poljsku. Najednom, istorija južne Albanije je izgubila na značaju, putovanja postadoše opasna, trgovina izgubi živost, nestade osjećaja nedodirljivosti i bezbijednosti grada. Grad nije više napredovao i u svoju se senku pretvarao. Devetnaest godina kasnije po istoj je dramaturgiji grad napadnut i opustošen, ovoga puta sa mnogo manjim plenom. Trideset godina kasnije 1821. godine, Ali-paša Janjinski, oblasni gospodar od sultana odmetnut, svojim arnautskim četama zadaje Moskopolju konačni udarac. Ovoga puta koban i zlokoban. Crkve, radnje i kuće su poharane, spaljene. Mnogo čeljadi pobijeno, a mnogo žena u roblje odvedeno. Svo preostalo stanovništvo Ali-paša je prognao a egzodus ih je mahom u Istočnu Srbiju odveo. Iseljenici su poneli šta su mogli od svog bogatstva. Srebro, ikone, knjige. Rasuti po gradovima, obrazovani, marljivi i poslovično štedljivi, u velikom broju slučajeva sa zavidnim bogatstvom, izbegli Vlasi/Cincari, brzo i lako su se uklapali u nove sredine. Jedan od najznačajnijih faktora u formiranju srpske čaršije, bili su baš Cincari i to pre svih Moskopoljci sa svojim urbanim mentalitetom, vezama po regionu, radišnosti, u ogromnoj mjeri su doprineli u stvaranju intelektualne, političke i ekonomske elite. Tako uspješni i integrisani u u nove sredine, polako se u njih i utopiše. U svijesti Vlaha/Cincara ,Moskopolje je postalo mit, izgubljena prestonica. Danas razrušeno i travom obraslo selo koje ne broji više od 50 seljana, varvarski izbrisana civilizovana sredina.

Sve sam ove opsežnosti naveo da bih stereotip o isključivo rustikalnim i pastirskim Vlasima donekle urušio. Pan i Satir jednako je pastir, a ta kombinacija je esencija zdravog bazičnog i naturalnog života koji je u dosluhu sa živom i neživom prirodom, mitovima, magijom, duhovnošću i životnom plodnošću. Vjekovima se tu bajke ispredaju kao vuna. Pletu se narodne igre oko gajdi i cimbalovih struna, vjetar dok šiba gorje, priče se prenose oko toplih furuna. Trans izaziva šumsko božanstvo Silvana da se frulom oglasi iz Transilvanije dok ga tercom prati srodno božanstvo Pan iz Panonije. Narod je to izobiljnog i bogatoga duha, raznovrsnog muzičkoga sluha.

I kad se vratimo na početak teksta u kojem se nabrajaju imena mnoga naroda istoga, možemo to shvatiti kao staru težnju da se napravi konfuzija i da je i to jedna od asimilatorskih misija nacionalnih država na čijem području žive Vlasi/Cincari, bezrazložno od svog identiteta razdvajani. Istorija je pokazala da su odgonetnuli zagonetku etničke i kulturne dualnosti, te ravnopravno gradili od temelja ovu našu zemlju sa velikom mjerom hrabrosti, kreativnosti i zahvalnosti na kojima se i pozavideti i ugledati možemo. Poklonili su
nam ugledne i velike ljude, izrazite predstavnike književnosti, slikarstva, arhitekture, muzike a i glasovite hajduke. Naš narod sve ove velikane poznaje, ali mahom ne zna i ne prepoznaje da su pojedini među njima pripadnici vlaške/cincarske narodnosti. Napokon, iznajmili su svoju dušu, te ne zaboravimo Alkibijada Nušu (Branislav Nušić), Jovana Jovanovića Zmaja, Jovana Steriju Popovića, Lazara Pačua, Nikolu Pašića, Kapetana Mišu Anasasijevića, Rigu od Fere, Braću Manaki, Stevana Mokranjca, Vaska Popu, Tošeta Proeskog, Maju Odžaklijevsku, Koču Popovića, Stevana Sinđelića, Hajduk Veljka…
Lista je pozamašna, ali ne kazati ko su oni, bila bi namerna amnezija od koje pati poneka Srbija.

Kada su Vuka Karadžića upitali: “Ko su Vlasi i đe žive?”, ovaj odgovori:” Vlasi su svi i svuda.”

Dakle, svuda su po našoj zemlji Vlasi

Bivše nezavisne kneževine tvore današnju Rumuniju. Lingua franca im je bio jedan jezik (sa svojim varijetetima), kulturološki su veoma saobrazne. Rumunija je stvorena 1881. godine ujedinjenjem kneževine Vlaške i Moldavije, kao i oblasti: Besarabija, Transilvanija, Banat, Oltenija, Muntenija. Budući da vlaški identitet prethodi rumunskom, razumljivo je da se Vlasi iz Srbije i dalje osjećaju Vlasima, budući da teritorijalno nisu postali dio rumunskog komonvelta. Samim time nisu ni deo te nacije. Rumunska nacija ne bi postojala u slučaju da nije kneževine i oblasti ujedinila.

Autor: Ognjen Daković