Stogodišnje rudarenje rudarsko-topioničarskog basena Bor

Stogodišnje rudarenje rudarsko-topioničarskog basena Bor za sobom je ostavilo zagađeni vazduh, mrtve reke, oštećeno i uništeno poljoprivredno zemljište, preko 11.000 t otpada po svakom stanovniku opštine. Veliki ekološki problemi prete da postanu još veći sa smanjenjem proizvodnje u RTB-u, jer je rizik od ekoloških akcidenata sve veći, a njihove posledice mogu biti katastrofalne za Zapadni i Centralni Balkan, Dunav i Crno more.

11.000t X 56.000=600 miliona tona otpada – ostavljeno stogodišnjim radom RTB Bor.

 

VAZDUH
Metalurški pogoni topinice, u kojoj se prerađuje koncentrat bakra emituju velike količine sumpordioksida, arsena i teških metala preko dimnjaka u atmosferu. Svake godine emituje se preko 200.000 t sumpordioksida i 300 t arsena.

20.000 t arsena i 15 miliona tona SO2 (sumpordioksid) – emitovano za 80 godina rada topionice RTB.

Sumpordioksid, arsen i teški metali su stalno prisutni u vazduhu u visokim koncentracijama čak i kada topionica ne radi punim kapacitetom. Monitoring kvaliteta vazduha je ograničen na praćenje koncentracija sumpordioksida u vazduhu životne sredine, dotrajalom i nepotpunom opremom koja ne omogućava blagovremeno dejstvo u slučaju akcidentnog zagađenja vazduha.
Kao neizbežna posledica ovog stalno prisutnog vanrednog stanja u pogledu kvaliteta vazduha javljaju se opasne bolesti respiratornih organa kod ljudi, a na udaru su prvenstveno deca. Svako dete se 5 – 6 puta godišnje javlja lekaru zbog bolesti disajnih organa. Koncentracije sumpordioksida su najmanje 100 dana, svake godine, iznad dozvoljenih granica WHO, u najnaseljenijem delu grada. Koncentracije arsena su 73 – 102 puta iznad dozvoljenih granica WHO.
Registrovan je i veliki porast broja malignih oboljenja i mnogih drugih bolesti sa tragičnim ishodom. Povećan je 5 puta u periodu od 1979. – 2001. god. Uticaj je nezaobilazan i destruktivan i na sav ostali živi svet, infrastrukturne i građivinske objekte u gradu i bližoj okolini.

Flotacijska jalovišta su veliki izvor prašine koja ugrožava okolna sela i poljoprivredno zemljište, dovodeći do ograničenja poljoprivredne proizvodnje i narušavanja zdravlja izloženog stanovništva.
POTREBNA JE REKULTIVACIJA FLOTACIJSKIH JALOVIŠTA (odobren kredit svetske banke NIKAD NIJE UPOTREBLJEN)

VODA
u vodotokove se ispuštaju i vode koje nastaju prirodnim luženjem rudarskih kopova odlagališta i jalovišta. Tako u vodotokove dospevaju veće količine otpadnih voda od zahvaćenih sa izvorišta i godišnje se ispusti preko 22 miliona kubika.

22 miliona kubika x 80 godina = 1.760 miliona kubika otpadnih voda

Ove vode se ispuštaju bez ikakvog ili nedovoljnog prečišćavanja u Borsku, Kriveljsku, Brestovačku i Ravnu reku. U podzemne i površinske vode dospevaju i vode luženja raskrivki i napuštenih rudarskih objekata. Curenjem starog flotacijskog jalovišta u Borsku reku i Veliki Timok dospele se velike količine flotacijske jalovine. Njihovo nekontrolisano izlivanje uništilo je preko 2000 ha najplodnijeg poljoprivrednog zemljišta. Zbog oštećenja kolektora ispod flotacijskog jalovišta Veliki Krivelj, Balkanu preti nova ekološka katastrofa.
Reke, nizvodno od rudarsko – metalurškog kompleksa i mesta ispuštanja sanitarnih voda, su otvoreni kolektori otpadnih voda. One se ne mogu koristiti za bilo kakvu upotrebu i predstavljaju ograničenje privrednog razvoja i opstanka stanovništva sela na njihovim obalama.

Luženje nataložene flotacijske jalovine na njihovim obalama dovodi do širenja zagađenja na podzemne vode ovih prostora. Ne postoji jedinstven sistem monitoringa otpadnih voda i kvaliteta površinskih vodotokova.
Otpadne vode Bora su prekogranični i regionalni problem.
One ugrožavaju sva naselja na obalama zagađenih reka u Srbiji i Bugarskoj i bitno utiču na kvalitet vode Dunava, jer ih zagađuju ogromnim količinama sulfata, arsena i teških metala.

ZEMLJIŠTA
Izlivanjem jalovine iz flotacijskog jalovišta u Boru uništeno je najplodnije zemljište u dolinama Borske reke i Velikog Timoka u Srbiji i Bugarskoj. Topljenje rude bakra otpočelo je na otvorenom prostoru, pa su velike emisije sumpordioksida dovele do zakišeljavanje zemljišta, uništavanja vegetacije i erozije. Izgradnja Topionice, stalno povećanje njenih kapaciteta i podizanje sve viših dimnjaka, bez sistema za prečišćavanje gasova, doveli su do širenja oštećenih prostora. Sa otpadnim gasovima u atmosferu se emituje prašina koja sadrši arsen i teške metale. Rudarenjem je degradirano poljoprivredno zemljište Bora, Slatine, Oštrelja, Krivelja, Bučja i Donje Bele Reke. Ispuštanjem otpadnih voda iz flotacija i sa jalovišta potpuno je uništeno zemljište katastarskih opština Slatine i brojnih sela u dolini Velikog Timoka. Otpadnim gasovima iz topionice, u većoj ili manjoj meri, oštećena su zemljišta gotovo svih sela Borske opštine. Površine oštećenog zemljišta procenjuju se na preko 25.500 ha, što čini 60,6% poljoprivrednog zemljišta opštine.

60.6% poljprivrednog zemljišta opštine Bor je oštećeno.

Veliki obim i visok stepen oštećenja zemljišta doveo je do pada poljoprivredne proizvodnje, proizvodnje nekvalitetnih životnih namirnica, osiromašenja poljoprivrednika.
Arsen i teški metali su prisutni u zemljištu. Po domaćim propisima dozvoljen je sadržaj bakra od 100 mg/kg a arsena 25mg/kg. Sadržaj bakra prekoračuje ove norme u katastarskim opštinama Oštrelj, Slatina i Bučje.
Ne postoje: monitoring sadržaja opasnih materija u zemljištu, prostorni plan kojim je određena namena zemljišta i nisu u potpunosti rešeni imovinski odnosi između RTB-a i vlasnika zemljišta,meštana okolnih sela.

OTPAD
Za dobijanje 1 tone katodnog bakra potrebno je iskopati 320-450t rude i ukloniti 224-315t raskrivke. Preradom rude nastaje 315-444t flotacijske jalovine, a metalurškom preradom 4,2-4,9t šljake. Ogromna količina otpada iz rudarstva je opasan otpad jer sadrži teške metale koji procesom prirodnog luženja dospevaju u površinske i podzemne vode, zagađuju zemljište a preko biljaka dospevaju i u lanac ishrane.
Dosadašnjim rudarenjem i metalurgijom na teritoriji opštine Bor deponovano je: 450 x 106t raskrivke, 207 x 106t flotacijske jalovine, 23 x 106t topioničke šljake. Ovaj otpad predstavlja 99,947 % ukupno deponovanog otpada na teritoriji opštine Bor.

Raskrivka se odlaže neposredno pored površinskih kopova bez primene odgovarajućih mera zaštite. Flotacijska jalovina se odlaže u jalovištima u dolinama reka i potoka. Ispod starog jalovišta u Boru nalazi se kolektor gradskih otpadnih voda koji je 50.-ih god. 20. veka oštećen i kroz njega je otekla jalovina koja je uništila priobalje Borske reke i Velikog Timoka. Ispod flotacijskog jalovišta Veliki Krivelj protiče Kriveljska reka. Njen kolektor je takođe oštećen te preti nova velika ekološka katastrofa. Usled prirodnog luženja raskrivke, zagađene su površinske i podzemne vode i okolno poljoprivredno zemljište.
Šljaka plamenih peći je stabilna i veoma se sporo rastvara pod dejstvom atmosferskih padavina. Skladirana neposredno pored Topionice, udaljena od rečnih tokova. Ona predstavlja opasan otpad.
Visoke naslage raskrivke i brane flotacijskih jalovišta utiču na promenu mikroklime, prašina koja se sa njih podiže na kvalitet životnih namirnica, na zdravlje ljudi i na smanjenje biodiverziteta.

KVALITET ŽIVOTNIH NAMIRNICA
Rudarstvo i metalurgija su velikim emisijama gasova i ispuštanjem otpadnih voda u reke iz kojih se zemljište navodnjava, prouzrokovali povećani sadržaj opasnih materija u njemu. Prenošenjem opasnih materija iz zemljišta, preko biljaka u lance ishrane, one dospevaju do životnih namirnica I veoma ugrožavaju zdravlje ljudi.
Rudarski objekti i radovi su izvor prašine koja se direktno taloži na biljke i na zemljište odakle sa hranljivim materijama dospeva u biljke. Metalurgija je izvor sumpordioksida, koji direktno ili indirektno oštećuje biljke, i teških metala koji u njih dospevaju preko hranljivih materija iz zemlje.
Sadržaj arsena i teških metala je analiziran u životnim namirnicama četiri katastarske opštine. Sadržaj bakra u životnim namirnicama iz okoline Krivelja je znatno veći nego u ostalim (Oštrelj, Zlot, Šarbanovac). Sadržaj arsena je takođe najveći u životnim namirnicama sa teritorije katastarske opštine Krivelj. Količine veće od dozvoljenih koncentracija zabeležene su u pojedinim uzorcima voća, grožđa, krtolastog povrća i kod namirnica životinjskog porekla (jaja).

ZDRAVLJE LJUDI
Rudarstvo i metalurgija su zagadili vazduh, vodu, zemljište i životne namirnice brojnim štetnim materijama, koje dospevaju u organizam čoveka i narušavaju njegovo zdravlje.
Izučavanja su pokazala da je stanje respiratornog sistema kod dece u Boru znatno nepovoljnije: zapušen nos, uvećane tonzile, izražen otok ždrela, povećane podvilične žlezde, sekret u bronhijama. Zbog toga su deca u Boru podložnija nastanku bronhijalnog spazma i najtežih alergijskih oboljenja, posebno bronhijalne astme. Pojava astme najčešće dovodi do pojave rane invalidnosti, zahteva hitnu terapiju sa obaveznom promenom klime kao jednim od osnovnih uslova za uspešno lečenje.
Ispitivan je sadržaj olova i arsena u krvi i mokraći kod dece u Boru i selu Zlot koje je izvan dometa metalurškog dima. Istraživanja su pokazala da je sadržaj ovih metala znatno veći kod dece u Boru. Ovo ukazuje na kontinuirani rizik od unošenja olova i arsena u organizam dece iz Bora, posebno ako ceo svoj život provedu u zagađenoj sredini. Kod procenjivanja toksikološke opasnosti mora se uzeti i obzir činjenica da su deca u Boru izložena istovremeno i drugim zagađivačima (bakar, cink, olovo, sumpordioksid, mineralna prašina idr.) što veoma povećava zdravstveni rizik.
Zaposleni u metalurgiji bakra su izloženi visokim koncentracijama sumpordioksida, arsena, olova, bakra i drugih zagađivača. Izučavanja su pokazala da je količina arsena u njihovoj mokraći za 195,4% veća u odnosu na stanovnike Zlota, sadržaj arsena u kosi je veći za 213,2%, olova u krvi za 80%, a olova u mokraći za 22,45%. Od ispitivanih radnika 79,1% imao je prosečno po dva hronična oboljenja. Ova oboljenja mogu se dovesti u vezu sa uslovima rada i zagađenošću sredine u kojoj žive. Hronična oboljenja dovode do prerane invalidnosti i gubitka radne sposobnosti. Prosečan radni staž invalida rada i invalidskih penzionera RTB-a iznosi 15,98 godina.
Medicinska izučavanja kod stanovnika Bora i Zlota pokazala su značajno veće količine arsena u krvi i kosi, olova u krvi i mokraći kod stanovnika Bora. Arsen je kancerogen element pa je posebna pažnja posvećena izučavanju pojave malignih oboljenja. Rezultati pokazuju da je stopa smrtnosti, analizirana po starosnim grupama, kod ljudi iznad 40 godina starosti, veća u Boru nego u Timočkoj krajini. To govori da u životnoj sredini Bora postoje kancerogeni činioci koji uslovaljavaju ovo povećanje.
Stopa oboljevanja građana Bora od pojedinih grupa bolesti u 2001.godini je veća nego kod stanovnika Timočke krajine. Broj obolelih građana Bora na 1000 od bolesti disajnih organa bio je 718 (u Timočkoj krajini 648), od bolesti organa za varenje 143 (85 u Timočkoj krajini), bolesti sistema za krvotok u Boru 261 (142 u Timočkoj krajini), bolesti mokraćnopolnog sistema u Boru 208 (158 u Timočkoj krajini).
Ne postoju jedinstven sistem praćenja zdravstvenog stanja stanovnika, korelacija kvaliteta životne sredine sa zdravljem stanovnika, niti institucija koja bi to pratila kao i novčani fondovi iz kojih bi se finansirala efikasna preventivna zdravstvena zaštita.

Korišćeni podaci LEAP-a