VLASI NA PROSTORU SREDNJOVJEKOVNE BOSNE I HUMA

Istoriografija o Vlasima (vlasima) na teritorijama koje čine današnju Bosnu i Hercegovinu raznovrsna je i često protivrječna. Ovim tekstom potrudićemo se da ukratko i jasno objasnimo ko su to Vlasi u srednjem vijeku na ovim našim prostorima.

Sam termin Vlah bio je promjenljiv tokom srednjeg vijeka. U ranom Srednjem vijeku Vlasi su bili poseban etnos, da bi se u vremenu razvijenog feudalizma stopili sa slovenskom okolinom dajući naziv za čitav stočarski stalež u srednjovjekovnim srpskim državama.[1] Vizantijski istoriopisci X-XII vijeka  (Ana Komnin, Georgije Pahimer, Nikita Honijat i drugi) terminom Vlah, označavaju ljude negrčke pripadnosti, što znači, ne samo Romane nego i Slovene, pre svega Bugare, a tek krajem XII vijeka Akropolit u Vlahe ne ubraja Slovene.[2]

Između srpskih plemena i starosjedilaca došlo je prilično rano do uzajamnih veza i stapanja. U planinskim krajevima ovim vezama pomogao je zajednički stočarski način života. Na prostoru srednjovjekovne Bosne gdje su ostaci starih plemena bili više razbijeni i starosrpska etnička komponenta je bila snažnija,  dok je na prostoru Hercegovine očiglednije nekadašnje prisustvo starosjedilaca.[3]

Područje srednjovjekovne Bosne, bez Humske zemlje, bilo je uz Rašku oblast etnički jedno od najčistijih. Stari vlaški stočarski katuni bili su do XIV vijeka potpuno slovenizirani i uklopljeni u srpski  etnički element.[4] Pošto su se bavili stočarstvom Vlasi nisu bili stalno nastanjeni, nego su išli za stokom i to u toplim vremenskim periodima na planine a u hladnijim periodima u nizije.[5]

Poslije dolaska Slovena na Balkan, vlaške migracije bile su usmjerena u dva pravca, jedan prema unutrašnjnosti i drugi prema primorju. Teritorija Humske zemlje bila je primamljiva za stočarske vlaške mase. Vlaške neslovenske grupe koje su dolazile u Hum tokom XII i XIII vijeka iz Zete, Albanije i drugih krajeva Balkana, tokom prve polovine XIV vijeka poslovenili su stočarske grupe iz Bosne.[6]

Međutim, Vlasi (vlasi) se pominju tokom cijelog srednjeg vijeka pa i nakon Osmanske invazije. U poveljama se navode kao vlasi regis Bossinae – kralja Bosne ili kraljevi vlasi, kao i vlasi – ljudi (homines) pojedinih krupnih velikaša na čijoj su se teritoriji nalazili.[7] Tako npr. vlasi Drobnjaci pominju se kao homines voivode Sandagli ili villani voivode Sandagli. Kada se javljaju kao villani vjerovatno su bili zahvaćeni procesom sedanterizacije i smeštanjem po selima.[8]

Dubrovački izvori spominju nekakve Vlahe koji su pomagali Turcima tokom osvajanja Hercegovine. Tako dubrovački hroničar Gondola piše o bježanju stanovništva Hercegovine na teritoriju Dubrovačke Republike osobito poslije nego li su se Turkom prodružili Vlasi, koji uzeše loviti Vladisavove podanike.[9]

Tokom XIII vijeka Srbi Dubrovčane nazivaju Vlasima, kao npr. u svojim poveljama veliki župan a kasnije kralj Stefan Nemanjić Prvovjenčani i ban Stefan Matija Ninoslav.U XIV i XV vijeku Srbi su Dubrovčane najčešće nazivalu Latinima, kao npr. car Dušan[10] ili prosto Dubrovčanima kao npr. despot Stefan Lazarević.[11]

Dubrovačka karavanska trgovina na prostoru Humske zemlje, Bosne, Duklje i Raške, bila je u  rukama Vlaha (vlaha) koji su prenosili i obezbjeđivali dubrovačku robu i trgovce. Roba se najviše prevozila do značajnijih trgova i rudarskih gradova. Jedno od takvih mjesta bila je Srebrenica gdje imamao npr. da Vlasi (vlasi)1413. godine sklapaju ugovor sa Dubrovčanima da će provesti njihov karavan adviagium in Srebernizam, dok jedan drugi ugovor govori o prenosu robe in Bosnam ad locum vocatum Lichoder.[12]

Većina katuna tih Vlaha (vlaha) imaju pretežno nazive slovenskog porijekla, kao što su katuni Drobnjaka, Marilovića, Predojevića i slično. Istina da imamo naziv Stari Vlah za područje od Višegrada do iza Požege preko Drine i Donje Vlahe za teritoriju oko Stoca. Naziv Stari Vlah označava jednu staru oblast, kome su naši preci dali takav naziv da označe jedno stočarsko područje mješanog ranijeg stanovništva. Otuda i ono naglašavanje Stari Vlah. Područje Donjih Vlaha postalo je tek kasnije geografski pojam, dok je u početku označavao samo stočarsku oblast.[13]

Vlasi se spominju često kao ljudi humskih hercega odmah uz Srbe, kao npr. u povelji hercega Stefana Vukčića Kosače iz 1450. kojom se reguliše mir između njega i Dubrovnika i gdje se garantuje da dubrovačke trgovce i njihov teret ne smiju ometati ili preuzimati samovoljno „ni Vlah ni Srbin“, koji su njegovi podanici.[14] Postavlja se pitanje o etničkom identitetu ovih Vlaha. Ti Vlasi kao i Srbi koristili su srpski jezik i ćirilicu, što vidimo iz povelja nastalih u Humu i Dubrovniku, pa bi se moglo zaključiti da se ipak u većem broju radi o staleškom nazivu za stočare, dok u nešto manjem broju može biti riječi i o nesrpskom elementu. Zanimljivo je da čak 1530. godine, putopisac Benedikt Kuripešić bilježi da Turci Srbe u Bosni nazivaju još i Vlasima i šta više, kaže da su mnogi od njih doseljeni sa prostora nekadašnje srpske Despotovine.[15]

Vlaška prezimena i imena, takođe nas upućuju da su u većini bili srbizovani, ili je bilo Srba sa vlaškim pastirskim statusom mada je svakako bilo i Vlaha neslovenskog odnosno nesrpskog porijekla. Glavna razlika između Srba i Vlaha koji se spominju u srednjovjekovnim poveljama bila je u njihovom zanimanju i položaju prema državi i feudalcima. Tako npr. Dubrovčani odlučuju 10. marta 1448, da se u Ston i Pelješac prime seljaci i vlasi vojvode Stefana Kosače.[16]

Ovdje su seljaci svakako ratari a vlasi  stočari  vojvode Stefana. Ovo govori i protiv teorije koju neki  zastupaju, da su Srbi uz Vlahe samo jedan feudalni stalež a nikako narod bosanske države. Da je tako, Dubrovčani bi primili „Srbe (ne seljake) ratare i Vlahe“. U svojim pak poveljama Kosače navode Srbe i Vlahe razlikujući ih samo po zanimanju, dok se obema stranama obraćaju na srpskom jeziku i ćirilici u svojim poveljama. Nešto više od sedamdeset godina ranije od ove povelje vojvode Stefana, spominju se vlasi među ostalim društvenim staležima u povelji gospodara Zete Đurđa I Balšića. Đurađ daje vjeru za ljude bosanskoga bana, trgovce, ponosnike, vlahe….[17] Ovde vidimo da pomenuti vlasi nisu bili poseban narod nego stalež stočara jer se nabrajaju sa ostalim staležima, trgovaca i ponosnika.

Na osnovu svega ukratko rečenog i prikazanih istorijskih izvora,  možemo zaključiti da su u ranom srednjem vijeku naši preci nazivom Vlah označavali starosjedioce koji su se uglavnom bavili stočarstvom ili živjeli u gradovima na Jadranskoj obali kao što smo vidjeli na primjeru Dubrovčana. Od XIV vijeka stanovništvo primorskih gradova počinje se nazivati Latinima, dok termin Vlah (vlah) u poznom srednjem vijeku ostaje uglavnom naziv za profesionalne pastire, bilo da su neslovenskog ili slovenskog odnosno na našim prostorima srpskog porijekla, s tim da su tadašnji stočari na našim prostorima uglavnom srpskog porijekla.

Boris Radaković

[1]A. Smiljanić, Vlasi i promjene u strukturi bosanskog društva u XV vijeku, Kultura polisa III 4/5, Novi Sad, 2006, 713.
[2]B. Hrabak, Naseljavanje hercegovačkih i bosanskih Vlaha u Dalmatinsku Zagoru u XIV, XV i XVI veku, Zbornik: Migracije i Bosna i Hercegovina, Sarajevo, 1990, 69.
[3]V. Ćorović, Historija Bosne, Beograd, 1940, 107.
[4]Isto, 338.
[5]T. Taranovski, Istorija srpskog prava u Nemanjićkoj državi, Beograd, 2002, 75.
[6]G. Đuran, Kontroverze o Vlasima, Zbornik radova: Nauka, kultura i ideologija, Banja Luka 2008, 317.
[7]M. Milović-Đukić, Drobnjaci u vreme Kosača, Srpska proza danas, Kosače-osnivači Hercegovine, Bileća-Gacko, Beograd, 2002, 452.
[8]Isto.
[9]N. Mandić Studo, Poslednji herceg Svetoga Save i porijeklo porodice Sandalj, Srpska proza danas, Kosače-osnivači Hercegovine, Bileća-Gacko, Beograd, 2002, 274.
[10]D. Ječmenica, Hrisovulja cara Stefana Dušana Dubrovčanima sa dva prateća akta, SSA, 11, Beograd, 2012, 41.
[11]Andrija Veselinović, Povelja despota Stefana Lazarevića Dubrovčanima, SSA, 10, Beograd, 2011, 159-160.
[12]M. Dinić, Srpske zemlje u srednjem veku, Beograd, 1978, 297.
[13]V. Ćorović, Historija…, 121.
[14]R. M. Grujić, Apologija srpskog naroda u Hrvatskoj i Slavoniji, Novi Sad, 1909 27.
[15]B. Kuripešić, Putopis kroz Bosnu, Srbiju, Bugarsku i Rumeliju 1530, Sarajevo, 1950, 21.
[16]S. Ćirković, Herceg Stefan Vukčić-Kosača i njegovo doba, Beograd 1964, 104.
[17]Srđan Rudić, Povelja Đurđa I Balšića Dubrovčanima, SSA, 8, Beograd 2009, 112.

 

Izvor: Srbiubih